توضیحات : در فضای شعر معاصر پارسی، جریانی غالب وجود دارد که از ابوالقاسم لاهوتی آغاز می‌شود و به شاعران نوپرداز گریزان از وزن و قافیه‌ی امروز ختم می‌شود. این جریان حدود یک قرن پیشینه دارد، و انبوهی از کتابها و نوشتارها و نشریه‌ها را پدید آورده و به ویژه در چند دهه‌ی گذشته جریان غالب بر فضای ادبی روشنفکران ایرانی بوده است. این خوشه از منشها را شاعرانی پدید آورده‌اند که از نظر سیاسی چپ‌گرا و معمولا کمونیست، از نظر سازمانی معمولا عضو حزب توده، و از نظر زبان و بیان معمولا بی‌بهره از شکوه زبان کلاسیک پارسی بوده‌اند. ناگفته پیداست که در اینجا تنها سرِ آن دارم تا نمایی کلی از این مسیر را طرح کنم و برای تمام «معمولا»هایی که ذکر شد، استثناهایی نسبی هم می‌توان یافت.

قالبی ایدئولوژیک بر نگارش تاریخ این جریان مسلط است، که بر اساس آن نیمایوشیج پدر شعر نوست و نوآوریهای او در زبان پارسی بی‌سابقه، زاینده، ارزشمند و بی‌نظیر بوده‌ است. بر مبنای این قالب، پیشینه‌ی این جریان قبل از نیما به دست فراموشی سپرده شده، و از طرح پرسش درباره‌ی شخصیتهای دیگرِ عضو این جریان و دستاوردهایشان غفلتی رخ نموده است. اگر بخواهیم پیشینه‌ی این جریان را قبل از ورود نیما به صحنه روایت کنیم، باید نخست بر ابوالقاسم لاهوتی متمرکز شویم که از سویی از میان این کسان، بیشترین حجم نوشتارها از او باقی مانده، و از سوی دیگر به خاطر نقش سیاسی و اجتماعی نمایان و برجسته‌اش داوری درباره‌اش به نسبت آسان‌تر از دیگران است.

هنگام داوری درباره‌ی شخصیتهایی مانند لاهوتی، دو سویه و و دو بستر از افراد، بر اساس دو رده‌ی متفاوت از شاخصها و معیارها باید مورد توجه قرار گیرد. معیارهایی که البته می‌توانند جمع‌پذیر و هم‌سازگار هم باشند. یک سویه‌ی این شخصیتها، سویه‌ی تاریخ و اجتماعی‌شان است و به نقشی مربوط می‌شود که در تاریخ معاصر ایران زمین ایفا کرده‌اند. سویه‌ی دیگر، به آفریده‌های ادبی‌شان مربوط می‌شود و معیارهایی زیبایی‌شناسانه و ادبی را در اولویت نخست قرار می‌دهد.

توضیحات : کتابی که در دست دارید، شکلی تکامل یافته از متنِ یک کارگاه دانشجویی است، که در بهار سال ۱۳۹۲ در دانشگاه تهران برگزار شد. در این تاریخ مسابقه‌ی کشوری مناظره‌ی دانشجویی در جریان بود و من در آن وظیفه‌ی اجرای کارگاه «فنون مذاکره» و داوری یکی از رقابت‌ها را بر عهده داشتم. جریان کارگاه طبق معمول با حضور پر جنب و جوش دانشجویان پیش رفت و بعد هم مسابقه را داشتیم و همه چیز ختم به خیر شد. بعد، خبردار شدم که جهاد دانشگاهی قصد دارد محتوای آن را به شکل کتابی منتشر کند، و هرچند ساختار کارگاه برای چنین قالبی طراحی نشده بود، از آن استقبال کردم. چرا که خودِ این کتاب را یکی از دستاوردهای فنِ مقدسِ مکالمه و مناظره یافتم. این کتاب در واقع نویسنده‌ی یگانه‌ای ندارد. بحثها در کارگاهی پیش می‌رفت که دانشجویانی جسور و پرسشگر در آن حضوری پررنگ داشتند و مسیر گفتگو را تعیین می‌کردند، و راستش بخشی بزرگ از آنچه که گفته شد، فی‌البداهه بود و در جریان پرسش و پاسخ‌ها شکل می‌گرفت. وقتی قرار شد محتوای کارگاه به کتاب تبدیل شود، این روندِ گفتگومدارِ کتاب همچنان تداوم یافت.

توضیحات : ورود و دگردیسی اندیشه‌ی مدرن در بستر فرهنگ ایرانی جریانی است کلیدی و مهم که فهم تاریخ معاصر کشورمان بی توجه به آن ممکن نمی‌شود. در این کتاب سرمشقهای حاکم بر اندیشه‌ی تجددخواهانه‌ی ایرانی و شاخه‌های رقیبِ روشنفکری در ایرانِ صد سال اخیر وارسی شده و با نگاهی سیستمی تحلیل شده‌اند. دستاورد این پژوهش آن است که روشنفکری ایرانی در نسلهای اخیر یکسره خود را ذیل چارچوب رمانتیستی تعریف کرده و رقابتهای معنایی را به کشمکشهایی جزئی در درون این بستر فرو کاسته است.

توضیحات : این رساله، متنی است که مدتها پیش، به سال ۱۳۷۶ نوشته شده، و این زمانی است که من تازه تحصیل در مقطع تحصیلات تکمیلی را شروع کرده بودم و پاسخِ پرسشهای مرکزی خویش را در قلمرو فیزیولوژی اعصاب دنبال می‌کردم. این کتاب بعدتر در کانون خورشید به صورت انتشار داخلی منتشر شد و بحثهایی را میان دوستان برانگیخت. حالا که این سطور را می‌نویسم، بیست سال از آن تاریخ می‌گذرد و برخی از نتیجه‌گیری‌ها و آرایی که درباره‌ی شناخت‌شناسی و دامنه‌ی کاربست داده‌های عصب‌شناسانه در آن دارم، دستخوش تغییر شده است. با این وجود، این کتاب همچنان به نظرم سودمند رسید و به همین دلیل تصمیم به انتشارش گرفتم. هنگام خواندن‌اش باید به این نکته توجه داشت که بخشی از نتیجه‌گیری‌های این متن با برداشتهای امروزِ من تفاوت دارد، اما بدنه‌ی آن برایم پذیرفتنی است و به عنوان اندیشه‌های جوانی بیست و دو سه ساله، چه بسا همچنان امروز هم ارزش تامل داشته باشد.

توضیحات : مفهوم زمان چندان آشنا و نزدیک است، که نامفهوم و مبهم می‌نماید. در این کتاب از رویکردهای گوناگونِ عصب‌شناسانه، روان‌شناسانه، فیزیکی، و فن‌آورانه به مفهوم زمان نگریسته شده است. تاریخچه و سیر تحول دستاوردهای فن‌آورانه برای سنجش زمان، چگونگی رمزگذاری و فهم زمان در مغز انسان و سایر جانوران، و برداشتها و ادراکهای تازه‌ی برآمده از فیزیک مدرن درباره‌ی زمان، در کنار مرور اساطیر زمان و مردم‌شناسی فهم زمان در جوامع گوناگون، بنیادهایی هستند که با تکیه بر آنها دیدگاه انتقادی و پیشنهاد فلسفیِ نویسنده درباره‌ی ماهیت زمان و چگونگی خلق «من» در دل زمان، شکل گرفته است.

توضیحات : کتاب زندگاهان اثر شروین وکیلی، جلد نخست از مجموعه‌ی «تاریخ خرد» است که سیر اندیشه‌ی فلسفی را با محور گرفتنِ فرهنگ ایرانی بازخوانی می‌کند. گاهان کهن‌ترین شعرِ موجود در زبان‌های ایرانی و آغازگاه آیین و فرهنگی است که به تدریج در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد در ایران شرقی زاده شد و به تدریج گسترش یافت و در نهایت تاسیس کشور ایران به دست هخامنشیان را ممکن ساخت. زندِ گاهان، شرح و تفسیری است فلسفی از این متن. نویسنده چهار شاخص را برای تفکیک متون فلسفی از سایر متون پیشنهاد می‌کند، و گام به گام نشان می‌دهد که گاهان -گذشته از اهمیتی که به عنوان یک شعرِ ادبی یا متن دینی دارد- یک متن فلسفی هم هست. پرسش محوری در این کتاب، بازسازی نظام فلسفیِ نهفته در گاهان است. این کار با مرور تفسیرها و شرح‌های موجود درباره‌ی گاهان، و نفد و واسازی‌شان انجام می‌شود، و در نهایت ساختار فلسفه‌ی نهفته در گاهان بر مبنای حدود پنجاه کلیدواژه‌ی پایه بازسازی و همچون نظامی از اندیشه‌ی پرسش‌مدار پیشنهاد می‌شود.

توضیحات : گروهی از افراد که به ظاهر ارتباطی با هم ندارند، به عنوان وارثان پیرمردی ثروتمند برگزیده می‌شوند و خانه‌ی زیبا و قدیمی‌اش را به ارث می‌برند. با این شرط که به زیرزمین خانه وارد نشوند و به خصوص به مبل‌های سیاهی که در آنجا وجود دارد نزدیک نشوند. نخستین روزی که همه‌ی ارث‌برندگان در خانه جمع می‌شوند، از سر کنجکاوی هر دو خطا را مرتکب می‌شوند. این داستان که بافتی نمادین دارد و در رده‌ی رمان وحشت نوشته شده، آنچه که در همان یک شب رخ می‌دهد را شامل می‌شود.

توضیحات : پرسش درباره‌ی ماهیت رفتار جنسی همجنس‌خواهانه در روزگار ما اهمیتی چشمگیر یافته و این تا حدودی به سیاسی شدن روزافزون این مفهوم باز می‌گردد. پرسشهایی کلیدی در این زمینه وجود دارند که گاه در چارچوبهایی نامعلوم و با روش‌شناسی‌هایی مشکوک پاسخ می‌یابند. پرسشهایی از این دست که همجنس‌گرایی رفتاری انتخابی، ارادی و موازی با دگرجنس‌خواهی است؟ یا آن که اختلالی زیست‌شناختی و نوعی بیماری به حساب می‌آید؟ باید آن را همچون انتخابی آزاد نزد شهروندانی آزاد به رسمیت شمرد، یا مانند نوعی بیماری و اختلال به آن نگریست؟ اهمیت یافتن و برجسته شدن‌اش در روزگار ما نتیجه‌ی پیشرفت و توسعه‌ی آزادیهای مدنی است، و یا این که جریانی سیاسی و موجی عوامانه این رونق را پدید آورده است؟ و در نهایت این که خاستگاه ظهور این الگوی رفتاری و توزیعش در سایر جانوران و مبانی ژنتیکی، هورمونی و عصب‌شناسانه‌اش چیست. این پرسشها در این کتاب از منظر جامعه‌شناسی زیستی و با رویکردی سیستمی و میان‌رشته‌ای پاسخ می‌گیرند و طی این روند بخش بزرگی از پیش‌داوری‌های نادرست و همچنین شعارهای خردستیزانه که این رفتار را احاطه کرده، واسازی و نقد می‌گردند.

توضیحات : داستان یوسف و زلیخا اثر شروین وکیلی، احتمالاً مشهور‌ترین روایت از خوشه‌ای از منش‌هاست که دامنهٔ تاریخیشان سه هزارهٔ گذشته را در بر می‌گیرد و در گسترهٔ جغرافیایی چشمگیری شاخه می‌دواند و نسخه‌هایی محلی را پدید می‌آورد. وارسی سیر تحول و تکامل این داستان، از سویی آزمونی است دربارهٔ روایی و کارآمدیِ نظریهٔ منش‌ها در تحلیل سیر تحول عناصر فرهنگی و از سوی دیگر و پژوهشی است دربارهٔ چگونگی فزونی و کاستی یافتن گفتمان‌های وابسته به جنسیت و قدرت. با هدف به دست دادن تبارشناسی‌ای از داستان یوسف، و دستیابی به تفسیری از پیوند میان میل و جنسیت و قدرت است که این متن را می‌نویسم. بدان امید که در این روزگارِ همگرایی خشونت و حماقت، راه بر اندیشهٔ نقادانه در این زمینه گشوده‌تر گردد.

توضیحات : در مرزهای خاوری ایران زمینِ عصر هخامنشی نیز، درست موازی با آنچه که در غرب می‌بینیم، خردی فلسفی زاییده شد که دو خوشه‌ی اصلی آن به مکتب بودایی و جاینی تعلق دارد. شباهتهای مضمون، قلاب و دستور در اندیشه‌ی هندی، خرد ایرانی، و فلسفه‌ی یونانی به قدری زیاد است، که به نظرم تردیدی در هم‌تبار بودنِ این خوشه‌های گسترده از منشها وجود ندارد. در کتاب‌های «تاریخ کوروش هخامنشی»، «داریوش دادگر»، و «اسطوره‌ی معجزه‌ی یونانی» شرایط جامعه‌شناختی و تاریخی حاکم بر عصر هخامنشی را شرح داده‌ام، و این موقعیتی بوده که توسعه و تکثیر خرد ایرانی و شاخه دواندن‌اش در زمینه‌ی فرهنگ‌های همسایه را ممکن ساخته است.

خوانش مقایسه‌ای اندیشه‌ی هندی و فلسفه‌ی یونانی از آن رو برای ما اهمیت دارد که می‌توان بر مبنای شباهتها و تفاوتهای موجود میان این جریانهای اصلی پیکربندی معنا، به جزئیات از یاد رفته و فراموش شده‌ی جاری در واسطه‌ی میان‌شان – یعنی حوزه‌ی میانیِ خرد ایرانی- پی برد. در این میان، آنچه که آشکار می‌گردد، خودِ خرد ایرانی است که بر خلاف تصور مرسوم تنها یک روایت و یک نسخه‌ی غالب ندارد. با تحلیل و شناسایی کل گستره‌ی تامل فلسفی در بافتی تاریخی است که می‌توان به خوشه‌های بارآور و رنگارنگی دست یافت، که از گذشته‌های بسیار دور بر شاخه‌ی تمدن ایرانی روییده است. خوشه‌هایی که خرد زرتشتی، خرد مهرآیین، خرد بودایی و چارچوبهای متاخرترِ مزدکی و مانوی را در بر می‌گیرند و در نهایت در زمینه‌ی زبان پارسی دری به خرد عارفانه و حکمت قرون میانه منتهی می‌شوند.

توضیحات : گاندی را همه‌ی ما دوست داریم. تا حدودی به خاطر مخالفت پنهان و به حقی که ایرانیان با استعمار انگلیس دارند، و نقشی که گاندی در مبارزه با ایشان ایفا کرد، و تا حدی برای این که آرامش و صلحجو بودن‌اش را و حتا شکل ظاهری‌اش را می‌پسندیم. گاندی در نگاه اول به یکی از قدیسان جهان باستان شباهت دارد که با همان لباس از صفحه‌های قدیمی تاریخ بیرون پریده باشد. در قرن بیستم، گاندی رهبر یکی از بزرگترین ملتهای دنیا برای دستیابی به استقلال بود، و اغراق نیست اگر بگوییم کشورِ مدرن هند تا حدود زیادی آفریده‌ی اوست. اما من بیش از آن که پیروزمندی‌اش در برابر استعمار پیر انگلیس، یا ظاهرِ قدیس‌مآبانه‌اش را در نظر داشته باشم، شیوه‌ی برخوردش با سیاست را و درایتی که برای پرهیز از خونریزی داشت را بزرگ می‌دارم. با این وجود، درباره‌ی گاندی هم مانند هرکس دیگری، بر این باورم که باید مبانی نظری و پیامدهای عملی آرای وی نقد شوند، تا ستایشی و پذیرشی که هست از صافی عقل و خرد بگذرد و با افزوده‌هایی ناخودآگاه و افسانه‌آمیز آغشته نشده باشد. این نوشتار رساله‌ی کوتاهی است که گاندی را با نگاهی نقادانه می‌نگرد، و سودمندیِ راهبردهای ابداع شده توسط وی را در زمانه‌ی ما و برای ما، مورد پرسش قرار می‌دهد.

توضیحات : این کتاب تبارشناسی و معنای نامهای اشخاص را در سیزده زبان-فرهنگ گوناگون به دست می‌دهد. نامها بر اساس ترتیبی الفبایی مرتب شده‌اند و خاستگاه و تبار زبانی‌شان به همراه شرحی درباره‌ی ریشه‌شناسی و معنایشان ذکر شده است. «نام‌شناخت» بیش از دو هزار و پانصد نام شخصی را در بر می‌گیرد. پرسش از معناى نامها، و کنجکاوى در این مورد که هر اسمى چه ریشهاى و چه اجزایى و چه معنایى دارد، سرگرمى فکرى ساده ایست که شاید بسیارى از ما هر از چند گاهى شیفته اش شویم. اما این که اسم مردم چه معنایى دارد، و چرا در هر زبان و فرهنگى معناهاى خاصى براى نامیدن افرادى از جنسیتها، ردههاى شغلى، و طبقات اجتماعى گوناگون به کار گرفته مىشود، پرسشى جامعه شناسانه است.