کتاب صوتی «کودتا: ۲۸ مرداد، سازمان سیا و ریشههای روابط ایران و امریکا در عصر مدرن» نوشته یرواند آبراهامیان ( -۱۹۴۰)، تاریخنگار برجسته ایرانی است.
بسیاری از پژوهشگران و تاریخنگاران معتقدند ریشه خصومت ایران و آمریکا بر دو محور استوار است:
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که طی آن سازمان سیا، دولت مردمی محمد مصدق را سرنگون کرد و زمینه شکلگیری حاکمیت استبدادی محمدرضاشاه پهلوی را فراهم کرد.
حمله به سفارت آمریکا در سالهای ۱۳۵۹- ۱۳۵۸ و گروگانگیری ۵۵ تن از دیپلماتها و اسارت آنها به مدت ۴۴۴ روز.
شاید برای شناخت بهتر ریشههای کودتای سال ۳۲ بهتر باشد به دو سال پیشتر رجوع کنیم: مجلس ایران در اریبهشت ۱۳۳۰ مصدق را به نخستوزیری برگزید و اختیار ملیکردن شرکت نفت انگلیس – ایران را به او داد.
تردید نیست که کودتای سال ۳۲ ریشه در بحران نفتی بین ایران و بریتانیا در سالهای ۱۳۳۲–۱۳۳۰ داشت؛ بحرانی که جرقه آن در یک بازه بیستوهشتماهه زده شد و در نهایت آتش آن، گسل عمیقی را نهتنها در تاریخ ایران، بلکه در روابط با انگلیس و آمریکا به وجود آورد.
به هر تقدیر آنچه کتاب صوتی «کودتا» را بیش از آثار مشابه خواندنی میکند و آنها را به چالش میکشد، دو نکته است:
نخست) این باور متعارف را که بریتانیا با حسننیت وارد مذاکره شد، ایالت متحده تلاشی جدی برای ایفای نقش واسطه درستکار صورت داد و علت شکست مصدق در دستیابی به مصالحه هم سرسختی او بوده که ریشهاش همواره در «سرشت روانشناسانه» و شیعی او جستوجو شده است.
دوم) به پرسش کشیدن این باور متعارف که حاکی از قرار دادن بیبرو برگرد و یکپارچه کودتا در چارچوب جنگ سرد – یعنی در ستیز بین شرق و غرب، بین اتحاد شوروی و آمریکا – است.
از این رو کتاب صوتی «کودتا» میکوشد تا جای کودتا را به شکلی موثق درون مناقشه بین امپریالیسم و ناسیونالیسم، بین جهان اول و سوم تعیین کند و چنین استدلال میکند که ایالات متحده و بریتانیا برای توجیه کودتا از زبان جنگ سرد استفاده کردند، اما نگرانی عمده آنان تهدید کمونیسم نبود، بلکه بیشتر به پیامدهای ملی شدن نفت در سراسر جهان توجه داشتند.
در بخشی از کتاب صوتی «کودتا» میشنویم:
«کودتا سیاهترین سایه خود را بر ایران انداخت و البته این سایه همیشه آشکار نبود. برخی بر این باورند که اگر مصدق سرنگون نمیشد، پلورالیسم سیاسی در ایران ریشه میگرفت و بهتدریج به دموکراسی کامل منتهی میشد… به هر تقدیر ما میدانیم که میراث کودتا چهار پیامد قابل توجه داشت: ۱٫ ملیزدایی از صنعت نفت ۲٫ نابودی مخالفان سکولار ۳٫ مشروعیتزدایی مرگبار از نظام شاهنشاهی ۴٫ تشدید طرز فکر پارانوئید (توطئهانگاری) غالب در سیاست ایران. »
«نوار» پیشتر از یرواند آبراهامیان کتاب صوتی «ایران بین دو انقلاب» را تولید کرده است.