شروین وکیلی

توضیحات : داستان یوسف و زلیخا اثر شروین وکیلی، احتمالاً مشهور‌ترین روایت از خوشه‌ای از منش‌هاست که دامنهٔ تاریخیشان سه هزارهٔ گذشته را در بر می‌گیرد و در گسترهٔ جغرافیایی چشمگیری شاخه می‌دواند و نسخه‌هایی محلی را پدید می‌آورد. وارسی سیر تحول و تکامل این داستان، از سویی آزمونی است دربارهٔ روایی و کارآمدیِ نظریهٔ منش‌ها در تحلیل سیر تحول عناصر فرهنگی و از سوی دیگر و پژوهشی است دربارهٔ چگونگی فزونی و کاستی یافتن گفتمان‌های وابسته به جنسیت و قدرت. با هدف به دست دادن تبارشناسی‌ای از داستان یوسف، و دستیابی به تفسیری از پیوند میان میل و جنسیت و قدرت است که این متن را می‌نویسم. بدان امید که در این روزگارِ همگرایی خشونت و حماقت، راه بر اندیشهٔ نقادانه در این زمینه گشوده‌تر گردد.

توضیحات : در مرزهای خاوری ایران زمینِ عصر هخامنشی نیز، درست موازی با آنچه که در غرب می‌بینیم، خردی فلسفی زاییده شد که دو خوشه‌ی اصلی آن به مکتب بودایی و جاینی تعلق دارد. شباهتهای مضمون، قلاب و دستور در اندیشه‌ی هندی، خرد ایرانی، و فلسفه‌ی یونانی به قدری زیاد است، که به نظرم تردیدی در هم‌تبار بودنِ این خوشه‌های گسترده از منشها وجود ندارد. در کتاب‌های «تاریخ کوروش هخامنشی»، «داریوش دادگر»، و «اسطوره‌ی معجزه‌ی یونانی» شرایط جامعه‌شناختی و تاریخی حاکم بر عصر هخامنشی را شرح داده‌ام، و این موقعیتی بوده که توسعه و تکثیر خرد ایرانی و شاخه دواندن‌اش در زمینه‌ی فرهنگ‌های همسایه را ممکن ساخته است.

خوانش مقایسه‌ای اندیشه‌ی هندی و فلسفه‌ی یونانی از آن رو برای ما اهمیت دارد که می‌توان بر مبنای شباهتها و تفاوتهای موجود میان این جریانهای اصلی پیکربندی معنا، به جزئیات از یاد رفته و فراموش شده‌ی جاری در واسطه‌ی میان‌شان – یعنی حوزه‌ی میانیِ خرد ایرانی- پی برد. در این میان، آنچه که آشکار می‌گردد، خودِ خرد ایرانی است که بر خلاف تصور مرسوم تنها یک روایت و یک نسخه‌ی غالب ندارد. با تحلیل و شناسایی کل گستره‌ی تامل فلسفی در بافتی تاریخی است که می‌توان به خوشه‌های بارآور و رنگارنگی دست یافت، که از گذشته‌های بسیار دور بر شاخه‌ی تمدن ایرانی روییده است. خوشه‌هایی که خرد زرتشتی، خرد مهرآیین، خرد بودایی و چارچوبهای متاخرترِ مزدکی و مانوی را در بر می‌گیرند و در نهایت در زمینه‌ی زبان پارسی دری به خرد عارفانه و حکمت قرون میانه منتهی می‌شوند.

توضیحات : گاندی را همه‌ی ما دوست داریم. تا حدودی به خاطر مخالفت پنهان و به حقی که ایرانیان با استعمار انگلیس دارند، و نقشی که گاندی در مبارزه با ایشان ایفا کرد، و تا حدی برای این که آرامش و صلحجو بودن‌اش را و حتا شکل ظاهری‌اش را می‌پسندیم. گاندی در نگاه اول به یکی از قدیسان جهان باستان شباهت دارد که با همان لباس از صفحه‌های قدیمی تاریخ بیرون پریده باشد. در قرن بیستم، گاندی رهبر یکی از بزرگترین ملتهای دنیا برای دستیابی به استقلال بود، و اغراق نیست اگر بگوییم کشورِ مدرن هند تا حدود زیادی آفریده‌ی اوست. اما من بیش از آن که پیروزمندی‌اش در برابر استعمار پیر انگلیس، یا ظاهرِ قدیس‌مآبانه‌اش را در نظر داشته باشم، شیوه‌ی برخوردش با سیاست را و درایتی که برای پرهیز از خونریزی داشت را بزرگ می‌دارم. با این وجود، درباره‌ی گاندی هم مانند هرکس دیگری، بر این باورم که باید مبانی نظری و پیامدهای عملی آرای وی نقد شوند، تا ستایشی و پذیرشی که هست از صافی عقل و خرد بگذرد و با افزوده‌هایی ناخودآگاه و افسانه‌آمیز آغشته نشده باشد. این نوشتار رساله‌ی کوتاهی است که گاندی را با نگاهی نقادانه می‌نگرد، و سودمندیِ راهبردهای ابداع شده توسط وی را در زمانه‌ی ما و برای ما، مورد پرسش قرار می‌دهد.

توضیحات : این کتاب تبارشناسی و معنای نامهای اشخاص را در سیزده زبان-فرهنگ گوناگون به دست می‌دهد. نامها بر اساس ترتیبی الفبایی مرتب شده‌اند و خاستگاه و تبار زبانی‌شان به همراه شرحی درباره‌ی ریشه‌شناسی و معنایشان ذکر شده است. «نام‌شناخت» بیش از دو هزار و پانصد نام شخصی را در بر می‌گیرد. پرسش از معناى نامها، و کنجکاوى در این مورد که هر اسمى چه ریشهاى و چه اجزایى و چه معنایى دارد، سرگرمى فکرى ساده ایست که شاید بسیارى از ما هر از چند گاهى شیفته اش شویم. اما این که اسم مردم چه معنایى دارد، و چرا در هر زبان و فرهنگى معناهاى خاصى براى نامیدن افرادى از جنسیتها، ردههاى شغلى، و طبقات اجتماعى گوناگون به کار گرفته مىشود، پرسشى جامعه شناسانه است.

توضیحات : چرا آدمیان می‌خندند؟ چطور خنده اتفاق می‌افتد؟ چه ساز و کارهای زیست‌شناختی‌ای هنگام خندیدن فعال می‌شود؟ چرا مردم برای خنداندن هم جوک تعریف می‌کنند؟ چطور یک جوک باعث خنده می‌شود؟ چه چیز یک جوک را از سایر گفتارهایی که در میان افراد رد و بدل می‌شود، متمایز می‌کند؟ چرا برخی بیش از بقیه جوک می‌گویند؟ چطورشده که شغل برخی از مردم جوک‌گفتن و خنداندن دیگران است؟ در ایران مردم چطور جوک می‌گویند؟ محتوای جوک‌های فارسی چگونه است؟ آیا می‌توان نوعی «علم جوک» داشت؟ یا این تنها یک جوکِ علمی است؟

توضیحات : شکلِ آغازین این کتاب در سال ۱۳۸۱ برای دانشجویان درس تکامل دانشگاه تهران نوشته شد و با نام «نسل هیولا» شهرتی یافت. این متن بعدها چند بار مورد بازبینی قرار گرفت و تا پای چاپ پیش رفت، تا آن که به تازگی یکسره بازنویسی شد تا یافته‌های تازه درباره‌ی تکامل انسان را نیز در خود بگنجاند. کتاب کنونی، روایتی است زیست‌شناختی از ظهور و دگردیسی گونه‌ی انسان، چنان که از زاویه‌ی نظریه‌ی سیستمهای پیچیده نمایان می‌گردد. مسیرِ تکامل نخستی‌ها و گونه‌های نیای انسان، نظریه‌ها درباره‌ی پیدایش انسان هوشمند کنونی، و طرح پرسشهایی درباره‌ی صفتها و ویژگیهای ریختی و رفتاری انسان –از شکل چشم و مو و چهره‌ی آدمیان گرفته، تا راه رفتن بر دو پا و پیدایش زبان- مسائلی هستند که در این کتاب مورد بحث قرار گرفته‌اند. در این کتاب سیر تحول گونه‌ی انسان از نیاکان دوردستِ آن تا ظهور نخستین نشانه‌های زندگی کشاورزانه بررسی شده است.

توضیحات : انوماالیش یکی از کهنترین روایتها درباره‌ی آفرینش هستی محسوب می‌شود. متنی که ابتدا به زبان سومری سروده شده و بعد در روایت اکدی به دست ما رسیده است. در این کتاب شرحی بر ظهور مفهوم آفرینش گیتی در جهان باستان و تعبیر نامهای الهی مورد بحث قرار می‌گیرد و نسخه‌های عبرانی و یونانی و اوستایی در کنار هم بازبینی می‌شوند تا تصویری از تکوین مفهوم خداوند به مثابه معماری جنگاور به دست آید. در این کتاب ترجمه‌ی پارسی کل متن انوماالیش هم گنجانده شده است.

توضیحات : اشکانیان از سویی دیرپاترین دودمان فرمانروای ایران و طولانی‌ترین دوران تاریخی ما محسوب می‌شوند و از سوی دیگر بسیار اندک و سطحی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. دوران پانصد ساله‌ی اشکانیان به تنهایی از تاریخ بیشتر کشورهای امروزین جهان طولانی‌تر است. ایران در این دوران قدرتی جهانی بود که گذشته از تاثیر فرهنگی و اقتصادی‌اش از مجرای راه ابریشم، در سپهر سیاسی هم از سویی دایره‌ی نفوذ امپراتوری روم را محدود می‌ساخت و از سوی دیگر با فشاری که بر قبایل سکا می‌آورد، در ساخت سیاسی امپراتوری چین نقشی مهم ایفا می‌کرد. با این همه، رسم بر آن است که دولت اشکانی را تنها واسطه‌ای میان دو دورانِ باشکوه هخامنشی و ساسانی بدانند و از زاویه‌ی دید مورخان رومی بدان بنگرند. در پژوهشی که در دست دارید تاریخهای ایرانی در کنار منابع یونانی-رومی، هندی، و چینی قرار گرفته تا در بافتی جهانی فهمی عمیق‌تر و روشن‌تر از پویایی قدرت اشکانیان به دست آید. این کتاب دنباله‌ی طرح بازخوانی تاریخ ایران زمین در چشم‌اندازی سیستمی است و دنباله‌ی کتابهای «کوروش رهایی‌بخش»، «داریوش دادگر» و «اسطوره‌ی معجزه‌ی یونانی» محسوب می‌شود.

توضیحات : «زمان»ای که به شکلی آشنا و روزانه تجربه‌اش می‌کنیم و با آن سر و کار داریم، با «زبان»ای که پیوسته در ارتباط با دیگری یا هنگام اندیشیدن با خود به کارش می‌گیریم، شباهت‌هایی چشمگیر دارد. زبان و زمان به خاطر بخش‌بندیِ کمّی و واحدهای سنجش‌پذیر و پیاپی‌شان به هم شباهت دارند، و با تکرار سماجت‌آمیزشان در ذهن، هماهنگی رفتار من و دیگری را ممکن می‌سازند و شالوده‌ی نظم اجتماعی را تشکیل می‌دهند. این کتاب چند مقاله و سخنرانی و درس‌نوشت را در بر می‌گیرد که رابطه‌ی میان زمان، زبان و جنسیت-قدرت را بررسی می‌کند و به این پرسش می‌پردازد که شناسایی «من» از جهانِ آشنا و روزمره‌ی پیرامونش، و به دنبال آن خصلتهای درونی خودش، چگونه در درون قالبهای زبانی و زمانی پیکربندی می‌شود.

توضیحات : دوران هخامنشی دورانی ویژه و سرنوشت‌ساز در تاریخ جهان، و عصرِ ظهور نخستین دولت فراگیر ایرانی است. دورانی که به خاطر متحد شدنِ تمام اقوام و قلمروهای فرهنگی ایران زمین و تاسیس دولتی یکپارچه که به سرعت ابعادی جهانی به خود گرفت، شهرت دارد. هرچند درباره‌ی فر و شکوه هخامنشیان و عظمت سیاسی‌شان سخن بسیار است، درباره‌ی دستاوردهای ایشان در زمینه‌ی تمدن و فرهنگ پژوهشهای اندکی وجود دارد. تمرکز قدرت سیاسی در ایران زمین و ظهور نخستین دولت جهانی، بی‌شک با پیکربندی و زایش نوع جدیدی از سوژه همراه بوده است، که می‌توان آن را به پیروی از رهبران نظام هخامنشی، “منِ پارسی” نامید. منِ پارسی، نخستین شکل از انسانِ ایرانی است که با خودآگاهی تاریخی و رمزگذاری‌ای درونزاد بر صحنه‌ی اسناد تاریخی پدیدار می‌شود. چنین می‌نماید که کوروش بزرگ بنیانگذار، و داریوش بزرگ نظریه‌پرداز و سازمان‌دهنده‌ی اصلی این هویت ایرانیِ آغازین باشد. چگونگی تعریف و رمزگذاری این منِ نوساخته، شیوه‌ی چفت و بست شدن‌اش با نهادهای اقتصادی و سیاسی، زمینه‌ی دینی و بافت معناییِ پشتیبان آن، و الگوهای بازنمایی آن در آثار هنری، موضوع اصلی این کتاب است. داریوش دادگر یکی از کتابهای مجموعه‌ی تمدن ایرانی است، و به همراه کتابهای تاریخ کوروش هخامنشی و اسطوره‌ی معجزه‌ی یونانی، دوره‌ی سه جلدی مربوط به عصر هخامنشی را تشکیل می‌دهد.

توضیحات :  مرگ دوموزی ترجمه‌ایست از یک متن سومری مشهور که رویای ایزدی شهید شونده به نام دوموزی را شرح می‌دهد و چگونگی رویارویی وی با مرگ و گریختن‌اش از نیستی را شرح می‌دهد و در نهایت با نابودی این ایزد خاتمه می‌یابد. کتاب از دو بخش تشکیل یافته است. نخست متن سومری به همراه آوانگاری و ترجمه‌اش را می‌خوانیم و بعد شرحی روانشناختی درباره‌ی مفهوم مرگ در جهان باستان را.

توضیحات : خلاقیت، موضوعی است که این روزها دربارهاش بسیار مینویسند. انواع و اقسام نوشتارها، از کتابهای ساده و عامه پسند گرفته تا متنهای دانشگاهی و سنگین، دربارهی این توانایی ذهنی به رشتهی تحریر در آمده است، که هر یک جنبه ای از این پدیده را مورد توجه قرار میدهد. متنی که در دست دارید، با این هدف نوشته شده که جدیدترین دستاوردهای علمی در مورد خلاقیت را با زبانی ساده در اختیار خوانندگان ایرانی بگذارد. کارآمد شدن این دانسته ها و به دست آوردن مهارت برخورد خلاقانه با مسائل، هدف اصلی این کتاب است. از این رو کوشیده ام این متن، کتاب راهنمایی باشد که خلاقیت را به عنوان روشی برای زیستن و شیوه ای برای برخورد با موقعیتها، آموزش دهد.