خرافات در ایران

توضیحات :  در همه حال می بایست این نکته در نظر گرفته شود. که آیا خرافات به واسطه ظهور علوم، رو به تضعیف می روند و یا اینکه هر عصر، خُرافه جدیدی را با خود می آورد؟ تجربه بشر، نشان داده است که به واسطه پیشرفت زمان، خرافات نیز لباس کهن از تن به درمی آورند و با لباس و نام دیگر، ظهور پیدا می کنند. باورها، همواره جزء لاینفک’ فرهنگ عاه اند و قلمرو فرهنگ عامه، بسیار گسترده است. ذهنیات هر فرد، از: باورها، پندارها، اندیشه ها، سخنان و ادبیات عامه انباشته است.

هر عصر و نسلی، خرافات خاص’ خودش را می پرورد ؛ اما در کل می توان اذعان داشت که به هر اندازه که «علم گرایی» و «استدلال» و «تعقل» و «لزوم تجربه» در جامعه ای بیشتر حاکم باشد، دامنه خرافات در آن جامعه محدودتر و شیوع و پذیرش آن نیز کم تر است. در چنین جوامعی، خرافات را بیشتر با کارکردِ طنز، سرگرمی، ادبیات داستانی و گزارش تاریخ، می توان یافت. به عنوان نمونه، «هفت سین» در سفره نوروز، روزگاری جنبه آیینی (نشانی از هفت فرشته و هفت عنصر حیات و…) و مبنای علمی – دینی داشت. پس از اسلام آوردنِ ایرانیان و رونق علوم در این سرزمین، اندک اندک، جنبه آیینی خود را از دست داد و به خُرافه نزدیک شد. در روزگار معاصر، همین باور عامیانه، کارکرد فرهنگی – نمادین (آگاهی بخش، سرگرمی، جشنوارگی، پیوند با هویت تاریخی) یافته است.

توضیحات : شالوده‌های اصلی و زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری خرافات به جهل و ناآگاهی انسان‌های اولیه و عدم کنترل محیط به وسیله او برمی‌گردد. در این شرایط است که انسان برای راهنمایی خویش به عقل اتکا نمی‌کند، و به واسطه میل و احتیاجی که به دانستن علّت وجود اشیا دارد به احساسات و قوه تصوّر خود پناهنده می‌شود. از سوی دیگر در اعصار سیاه اجتماعی و سیاسی، از جمله دوره غلبه اقوام بیگانه، زمانی که جامعه دستخوش اضطراب و درماندگی می‌شد و راهی برای گریز یا پیروزی نمی‌یافت، گرایش به اعتقادات خرافی به عنوان تنها را کاهش آلام و مصیبت‌های جوامع تحت سلطه شناخته می‌شد. زیرا جامعه ذاتاً برای ادامه حیات، نیازمند امید بود و در غیاب امید واقعی به آرزوهای واهی متوسل می‌شد. بنابراین باز این نتیجه حاصل می‌شود که خرافات از جهل و ناآگاهی انسان درباره پیوند علّی موجود بین پدیده‌ها نشأت گرفته است. پژوهش‌نامه حاضر حاوی تعدادی مقاله از نویسندگان مختلف است که این مقالات به توصیف وضعیّت‌ گرایش به خرافه و بررسی مفهومی و تاریخی خرافه‌گرایی اختصاص دارد.

توضیحات :  یکی از موضوعاتی که گاه و بیگاه مورد توجه قرار می‌گیرد، انواع خرافات (ذهنی و عینی/فکری و رفتاری) و میزان انتشار و شیوع آن در جامعه است. کسانی که از وجود خرافات در جامعه می‌هراسند، دست کم دو گونه دغدغه و نگرانی را در خود پرورش می‌دهند: اولاً پیامدها و نتایج منفی خرافات در فهم حقیقت، ‌سامان دادن زندگی عاقلانه و مناسبات اجتماعی نظرشان را جلب می‌کند، و ثانیا؛ ازنظر آنان رشد، گسترش و نفوذ خرافات در ساحت‌های مختلف زندگی وآلوده شدن اندیشه علمی واندیشه دینی به این ویروس، مضمحل کننده است. از این نظر خرافات، گویی روندی رو به تزاید نگران کننده داشته و دارد. اما سؤالات بنیادی‌ و پرسش‌های پیشینی وجود دارد که قبلاً باید پاسخ‌هایی در خور آنان یافت و پس از تفطن به آن پرسش‌ها، به کارکردها و روند جاری خرافات اندیشید. پرسش‌های مورد نظر از این قبیل است: خرافه چیست؟ چه تفاوت و یا تشابهاتی با سایر باورها و معتقدات دارد؟ آیا می‌توان ماهیتی برای خرافات برشمرد و آن را از سایر مقولات جدا کرد؟ آیا خرافات، بنیاداً و اساساً برافکندنی است و آیا می‌توان جهانی بدون خرافه را تصور کرد؟ به عبارتی دیگر، آیا بدون خرافه می‌توان زیست؟ روند خرافات در طول تاریخ چگونه بوده است؟ آیا روند رو به کاهش و نقصان داشته است و یا این روند افزایش یافته است؟ آیا سیطره خرافات بر ساحت‌های مختلف زندگی، کاهش یافته است؟ علم و دین چه تفاوت و تضادی با خرافات دارند؟ آیا با گسترش علم و بینش تجربی – علمی، خرافات کاهش می‌یابد و آیا حوزه جغرافیایی مفاهیم دینی (منظور دین اجتماعی و آنچه که به واقع در بستر تاریخی شکل گرفته است) از خرافات، کاملاً مجزاست و یا مرزهای مشترکی بین آنها وجود دارد؟ پیامد و کارکرد خرافات چیست؟ آیا همه کارکردهای خرافات منفی است و یا کارکرد مثبتی برای آن می‌توان تصور کرد؟ کتاب حاضر پژوهشنامه ای حاوی مجموعه مطالبی ست در این رابطه.

توضیحات : کلمه خرافات همواره با زمینه سیاسی و اجتماعی هر کشور پیوند دارد به همین جهت ارائه تعریف دقیق از آن به سختی امکان‌پذیر است. خرافه را هر نوع عقیده نامعقول و بی‌اساس تعریف کرده‌اند. حقوق‌دانان نیز برای تمایز قایل شدن بین خرافات از دیگر باورها به مفهوم انسان معقول متوسل می‌شوند و بر این اساس خرافه چنین تعریف می‌کنند: هر عقیده و عملی که آدمهای معقول و تحصیل کرده آن را خرافی می‌شناسند. استعمال لفظ خرافه نسبی است و به زمان و مکان بستگی دارد. چنان که اروپایی قرون وسطی غرق در عقایدی بود که امروز خرافی شناخته می‌شوند. دنیای آن زمان پر بود از جادوگران ، دیوها و پری‌ها. پزشکی آنان با جادو آمیخته بود و معجزه برای آنان یک پدیده روزمره بود. در مقابل ، برخی عقاید که آن زمان خرافات شناخته می‌شد، مثلا زمان آبستن باید خود را در معرض محرکات خوشایند قرار دهند تا فرزند تندرست داشته باشند.